Fagnotat: Informasjonssvikt

Vurdering av om erstatningssøkjaren fekk god nok informasjon om risiko for komplikasjonar før behandlinga.

Skriv ut 19. november 2024

1. Innleiing
2. Pasientskadelova § 2 a
3. Sentrale moment for vurderinga
4. Bevisbyrdereglar
5. Vurderingsmoment
6. Dommar som gjeld informasjonssvikt
7. Dommar som gjeld manglande informasjon om framtidig risiko for sjukdom
8. Rettspraksis, ei oversikt
9. Om informasjonsplikta til helsepersonellet og pasientars rett til informasjon

1. Innleiing

I mange saker meiner erstatningssøkarane at dei ikkje fekk tilstrekkeleg informasjon før dei gjennomførte behandlinga. Hadde dei fått meir informasjon, ville dei ikkje late seg behandle og ville derfor ha unngått å bli skadde. Vi må ta stilling til dette fordi mangelfull informasjon om behandlinga kan vere eit sjølvstendig grunnlag for å få erstatning.

Dette notatet handlar i hovudsak om korleis vi vurderer om erstatningssøkaren har fått god nok informasjonen om behandlinga, og kva som må til for at pasienten skal få erstatning på dette grunnlaget. I tillegg handlar notatet om plikta til å gi informasjon om fare for framtidig sjukdom, eit tema som Høgsterett tok stilling til i dom avsagd i april 2017. Notatet tar ikkje for seg situasjonar der helsepersonellet ikkje har gitt tilstrekkeleg informasjon om korleis pasienten skulle forhalde seg etter at behandlinga var gjennomført.

Viss erstatningssøkar meiner at det enten ikkje blei gitt informasjon om behandlinga, eller at informasjonen som blei gitt var mangelfull, så må vi greie ut dette. Vi må stille spørsmål til sakkunnig om informasjonen som blei gitt var i tråd med god medisinsk praksis. Saksbehandlar skal likevel gjere ei eiga vurdering av om det ligg føre informasjonssvikt og om informasjonssvikten mest sannsynleg har ført til skaden til pasienten. Dersom det ikkje er samanheng mellom behandlinga og skaden, treng vi ikkje ta stilling til om informasjonen var mangelfull.

Viss erstatningssøkar først i klageomgangen meiner at det mangla eller blei gitt mangelfull informasjon og at dette er årsaka til skaden, må vi på vanleg måte ta stilling til om det er grunnlag for å gjere om vedtaket. Viss det ikkje er grunnlag for omgjering, vil det vere tilstrekkeleg å gjere greie for den nye kommentaren om informasjonssvikt i oversendingsbrevet til Helseklage. Vi sender dette brevet i kopi til erstatningssøkar.

Helsepersonellova § 10 pålegg helsepersonellet plikt til å gi informasjon. Pasient- og brukarrettslova § 3-2 beskriv retten pasientane har til å få informasjon. Sjå nærare om dette nedanfor i punkt 9.

2. Pasientskadelova § 2 a

Spørsmål om informasjonssvikt blir på lik linje behandla med andre kommentarar i saka.

I dei mellombelse reglane blei sjølve ordet informasjonssvikt brukt. Lova er ei vidareføring av reglane, og begripe informasjonssvikt gjeld sjølv om ikkje ordet er nemnt. Rettsgrunnlaget er pasientskadelova § 2 a «… har krav på erstatning når skaden kjem av a) svikt ved yting av helsehjelp sjølv om ingen kan lastast …»

Som hovudregel skal pasientar gi sitt informerte samtykke før behandlinga blir gitt og pasienten er avhengig av å få nødvendig informasjon for å kunne ta stilling til fordelar og ulemper med behandlinga. Føresegnene om informasjon og samtykke finn vi i pasient- og brukarrettslova kapittel 4, sjå nærare om dette under pkt. 9. Er informasjonen utelaten eller mangelfull vil dette vere ein «svikt ved helsetenesta».

Vi må også vurdere om det er den utelatne eller mangelfulle informasjonen som har ført til skaden. Spørsmålet er om pasienten ville takka nei til behandlinga dersom hen hadde fått nødvendig informasjon om behandlinga. Berre viss behandlinga ikkje hadde blitt gjennomført, ville pasienten ha unngått skaden. Men om pasienten også med informasjonen ville late seg behandle, har ikkje den manglande informasjonen forårsaka skaden.

Vi må ta stilling til to spørsmål før vi kan vurdere om vilkåret i lova er oppfylt:

  1. Har informasjon vore mangelfull eller har han vore heilt utelate? Viss vi meiner at nødvendig informasjon er gitt og at det ikkje er informasjonssvikt, kan vi gi avslag. Da treng vi ikkje å vurdere om det ligg årsakssamanheng føre og kan hoppe over spørsmål 2.
  2. Er det den manglande informasjonen som har ført til skaden? Med andre ord, ville pasienten sagt nei til behandlinga om det hadde blitt gitt nødvendig informasjon?

Viss begge spørsmål kan svarast på bekreftande, vil vi normalt gi erstatning.

Vi må hugse på å vurdere den konkrete situasjonen til pasienten på tidspunktet før behandlinga blei gitt. Dette betyr at informasjonen som skal givast må vurderast ut frå den generelle risikoen ved den behandlinga. Har pasienten ein særskild risiko, kan det vere grunn til å informere om at hen har ein auka risiko for skade ved behandlinga. At det oppstod ein skade eller komplikasjon som ikkje var nemnd før behandlinga blei gitt, tilseier ikkje at informasjonen var mangelfull. Det krevst ikkje at det blir informert om alle komplikasjonar og skadar. 

3. Sentrale moment for vurderinga

  • Helsepersonell har plikt til å informere pasienten om risikoen for å at det kan oppstå komplikasjonar ved behandlinga, sjå Helsepersonellova § 10.
  • Helsepersonellet skal journalføre kva informasjonen som blir gitt, sjå pasient- og brukarrettslova § 3-5.
  • Vi må vurdere om det er informasjonssvikt når erstatningssøkar seier dette.
  • Vi må i kvar enkelt sak vurdere kva informasjon som er gitt, og kva for ein av dei som burde ha blitt gitt.
  • Om det er utelate eller gitt mangelfull informasjon, må vi vurdere om pasienten likevel ville late seg behandle om rett informasjon hadde vore gitt. Vi må gjennomføre ei hypotetisk årsaksvurdering.
  • Pasienten må bevise at informasjonssvikten mest sannsynleg er årsaka til skaden, dvs. at pasienten har bevisbyrda.
  • Viss det ikkje er journalført kva informasjon som er gitt, har behandlingsstaden bevisbyrda for at informasjon er gitt, sjå Rt. 1989 s. 674,
  • Årsaksvurderinga kan bestå av fleire viktige moment, slik som viktigheita av behandlinga, risikoen for at ein eksisterande skade eller sjukdom blir forverra ved å halde fram med å vere ubehandla, risikoen for at behandlinga kan medføre komplikasjonar og skepsisen pasienten har til, eller sterke ønske om å kunne få, behandling.

4. Bevisbyrdereglar

I utgangspunktet er det erstatningssøkar som har bevisbyrda. Det vil seie at erstatningssøkar må bevise at informasjonen i forkant av behandlinga var utelaten eller mangelfull, og at det er ein sannsynleg årsakssamanheng mellom informasjonssvikten og skaden.

Behandlingsstaden har likevel plikt til å journalføre at det er gitt informasjon, og kva informasjon som er gitt. Står det lite eller ingenting i journalen om kva informasjon som blei gitt, vil bevistvilen om dette gå ut over behandlingsstaden, sjå Rt. 1989 s. 674, Struma. Vi vil da raskt falle ned på at det er informasjonssvikt. Det må likevel vurderast om det ligg årsakssamanheng føre mellom informasjonssvikten og skaden.

5. Vurderingsmoment

Vi vurderer ei rekke moment når vi skal ta stilling til om informasjonssvikt har ført til ein skade.

5.1 Viktigheita av behandling

Jo viktigare behandlinga er, jo større grunn er det til å rekne med at pasienten ville late seg behandle.

Eksempel på dette kan vere:

  • Fekk pasienten livreddande behandling for eksempel for kreft, hjarteinfarkt eller hjernebløding? I slike tilfelle vil dei aller fleste pasientane samtykke til behandling og akseptere den risikoen som behandlinga gir, fordi risikoen for å døy utan behandling kan vere høg.
  • Fekk pasienten kosmetisk behandling? Krava til pasientinformasjon er strenge når behandlinga medisinsk sett ikkje er nødvendig. Her skal det mindre til før vi gir rett til erstatning for informasjonssvikt.

Problemstillinga er ikkje alltid like opplagd, og vi må vurdere andre moment i tillegg.

5.2 Risiko for forverring av sjukdom eller skade utan behandling

Det er ofte ein risiko for at grunnlidinga, altså skaden eller sjukdommen som pasienten skal behandlast for, kan bli verre utan behandling. Vi må vurdere faren for forverring opp mot risikoen for at det skal oppstå komplikasjonar ved å gjennomføre behandlinga:

  1. Kor stor er risikoen for at skaden eller sjukdommen blir verre utan behandlinga?
  2. Kor stor er risikoen for komplikasjonar ved behandlinga?

Dette vil alltid vere ei konkret vurdering i kvar enkelt sak.

5.3 Risikoen for at det oppstår komplikasjonar ved behandlinga

Jo høgare risikoen er for at behandlinga kan føre til komplikasjon, jo strengare er kravet til at pasienten får nødvendig informasjon om risikoen. Også her vil det vere ei konkret vurdering, sjå Rt 1993 s. 1169, sjå under pkt. 9.

5.4 Pasienten uttrykker skepsis til behandlinga

Det hender at det kjem fram av journalen at pasienten har uttrykt ein sterk skepsis mot å la seg behandle, men at legen har «overtalt» vedkommande. Viss det ikkje står noko i journalen om at pasienten er informert om risiko, skal det mindre til for å gi rett til erstatning for informasjonssvikt. Dette gjeld sjølv om pasienten har fått ein komplikasjon som kan skje ganske ofte. Opplysninga om skepsis mot å la seg behandle, tilseier at pasienten i større grad enn andre ville avstått frå behandling dersom nødvendig informasjon hadde blitt gitt.

5.5 Pasienten har eit sterkt ønske om behandling

Av og til står det i journalen at pasienten har eit sterkt ønske om å bli operert, sjølv om det blir gitt generell informasjon om behandlinga. Her skal det meir til for å gi rett til erstatning på grunnlag av informasjonssvikt.

6. Dommar som gjeld informasjonssvikt

HR-2020-1332-a

I denne saka fann Høgsterett at det var svikt ved behandlinga fordi pasienten ikkje blei gitt tilstrekkeleg informasjon om, og heller ikkje tatt med på råd om, bruk av blodfortynnande medikament etter utgreiing for hjarteflimmer. Behandling med blodfortynnande blei ikkje gitt fordi medikamentet ikkje var vurdert som medisinsk nødvendig for å behandle hjarteflimmer. Å ikkje behandle med blodfortynnande medikament var korrekt behandling, men pasienten skulle likevel ha blitt informert om at slik behandling var eit alternativ. Pasienten fekk etter dette hjerneslaget av ei anna årsak enn hjarteflimmer. Hadde pasienten brukt blodfortynnande medikament for sin hjarteflimmer så ville ikkje dette ha hindra hjerneslaget, men det ville ha redusert skaden som hjerneslaget førte med seg.

Høgsterett delte seg i eit fleirtal og mindretal når det gjaldt vurderinga av årsakssamanhengen. Mindretalet meinte at meirskaden av hjerneslaget skulle erstattast fordi dette var utslag av den risikoen som mangelfull informasjon medfører. Fleirtalet på tre dommarar la likevel til grunn at sjølv om pasienten hadde fått informasjon om bruk av blodfortynnande behandling og hadde valt ei slik behandling for hjarteflimmer, så var ein slik meirskade ved hjerneslag (som var av ei anna årsak enn hjarteflimmer) ein for fjern og avleidde skadefølge til at ho kan erstattast.

Dommen kan forståast slik at erstatning for manglande informasjon knytt til ei behandling (av hjarteflimmer) blir reservert for skadar som blir utløyste av den aktuelle behandlinga (skadar knytt til hjarteflimmer eller behandlinga av hjarteflimmer). At manglande informasjon om behandlinga av hjarteflimmer meir tilfeldig ville redusert ein seinare oppstått skade (hjerneslaget) som er utløyst av heilt andre årsaker, er upårekneleg for den som skal gi informasjonen. Informasjon skulle vore gitt for behandlinga av hjarteflimmeret, og det var på det tidspunktet ikkje grunnlag for legen å ta i betraktning at pasienten av andre årsaker seinare kunne få hjerneslag. Advokat Tor Teige v/ PSN omtaler dommen grundig i Tidsskrift for erstatningsrett 2021 utgåve 2-3. Ytterlegare Høyesterettspraksis om temaet følger også i HR-2017-687-a under notatets pkt. 7. 

Rt. 1998 s. 1538, Cauda equina

I Rt. 1998 s. 1538, Cauda equina, tok Høgsterett (HR) stilling til spørsmål om skade som følge av informasjonssvikt i samband med ein ryggoperasjon. I dommen gjekk gjennom HR først dei juridiske krava til informasjonen pasienten må få, for å kunne gi eit informert samtykke. Deretter vurderte HR konkret den informasjonen som hadde blitt gitt. Alle dommarane kom til at det låg informasjonssvikt føre.

Deretter vurderte HR om pasienten med tilstrekkeleg informasjon uansett ville late seg operere (hypotetisk årsaksvurdering). Når det gjaldt vurderinga av årsakssamanhengen, uttalte HR i dommen at ein ikkje må stille for strenge krav til å sannsynleggjere at pasienten, med tilstrekkeleg informasjon, ville valt å ikkje la seg behandle. Det er ikkje tilstrekkeleg å vise til kva pasientar flest ville valt å gjere. Det må gjennomførast ei konkret vurdering i kvart enkelt tilfelle.

Domarane delte seg når det gjaldt vurderinga av betydninga av informasjonssvikten. Tre dommarar meinte pasienten med tilstrekkeleg informasjon ville late seg operere, mens to dommarar meinte han ikkje ville late seg operere.

Cauda equina-dommen blei avsagt etter føresegnene i legeloven som gjaldt den gongen, og dei mellombelse reglane. I 2001 tredde nye helselover i kraft, og pasientskadelova tredde i kraft i 2003. Dei nye lovene har ikkje fått noko å seie for korleis vi vurderer desse spørsmåla. Praksisen er også vidareført i vurderingar frå Pasientskadenemnda, og hos domstolane. 

LB-2007-16311

Ein annan dom av interesse er dom av 31.1.2008 frå Borgarting lagmannsrett (LB-2007-16311). Hovudspørsmålet i saka gjaldt om det var informasjonssvikt og om pasienten med meir informasjon likevel ville late seg operere. Denne dommen er den første lagmannsrettsdommen som gjaldt hypotetisk årsaksvurdering etter pasientskadelova. Lagmannsretten vurderte dette på same måte som Høgsterett i Rt. 1998 s. 1538.

Saka gjaldt ei kvinne som fekk hofteprotese. Dette førte til skade på isjiasnerven. Retten vurderte at det var informasjonssvikt, men at pasienten uansett ville late seg operere, sjølv om ho hadde fått tilstrekkeleg informasjon.

I tillegg vurderte retten pasientskadelova § 2 tredje ledd, der det står at det skal leggast vekt på den informasjonen som er gitt. Dette er likevel ikkje heimelen for å vurdere spørsmålet om informasjonssvikt.

Spørsmål om tilstrekkeleg informasjon kan vere eit element vi må vurdere under unntaksregelen. Ver merksam på at det skal svært lite til, før vi må vurdere dette som eit sjølvstendig tema.

7. Dommar som gjeld manglande informasjon om framtidig risiko for sjukdom

HR-2017-687-A

I ei sak som blei behandla i Høgsterett i mars 2017, tok HR stilling til kor langt informasjonsplikta for helsepersonell strekker seg, når det gjeld framtidig risiko for sjukdom, sjå HR-2017-687-a.

Saka gjaldt ein pasient som i mars 2011 oppsøkte fastlegen, da han hadde høgt blodtrykk og var stressa. Han kjente trykk i brystet og hadde muskelsmerter. Det var ikkje kjent hjarte- eller karsjukdom i familien, men ei søster hadde nyleg fått sett inn røyr i kransarteriar. Han fekk behandling for høgt blodtrykk og blei vist til hjartespesialist.

I april 2011 var han til undersøking hos hjartespesialist. Han fekk der beskjed om at han ikkje hadde hjarte- og karsjukdom, men smerter frå muskulaturen i brystveggen (myalgi). Han fekk informasjon om å passe på diett og kolesterolnivå og å slutte å røyke. Han hadde noko forhøgt risiko for framtidig hjartesjukdom, men denne risikoen fekk han ikkje spesifikk informasjon om.

Omtrent tre månader seinare fekk pasienten hjarteinfarkt. Han oppsøkte fastlegen dagen etter, og han blei straks lagd inn på sjukehus, der han blei operert.

Da saka blei behandla i NPE og i Pasientskadenemnda, hevda erstatningssøkar at det var svikt i undersøkingane og behandlinga. Da saka stod for tingretten kom han med ein ny påstand, nemleg at han burde fått informasjon om at han hadde auka risiko for framtidig hjartesjukdom. Han burde fått informasjon om kva han skulle gjere viss han fekk hjarteinfarkt. Han ville da oppsøkt lege raskare, og skaden på hjartet ville blitt mindre.

HR drøfta først kor langt ansvaret strekker seg etter pasientskadelova. Dei viste til at vurderinga av kva som er svikt er ei objektivisert norm. Utgangspunktet skal vere vanleg god praksis innan vedkommande yrkesgruppe.

Deretter viste HR til at også informasjonssvikt kan gi rett til erstatning. HR viste til forarbeida til pasientskadelova. Dei presiserte at manglande informasjon om risikoen for å få ein sjukdom pasienten ikkje lid av, men har ein auka risiko for å få, ikkje blei omtalt i forarbeida. HR utelukka likevel ikkje at dette kan gi rett til erstatning.

HR gjekk så gjennom informasjonsplikta til helsepersonell. Dei sa at ein må skilje mellom informasjon om sjukdomstilstandar som ein pasient har, og informasjon om risiko for framtidig sjukdom.

Til slutt gjorde HR ei konkret vurdering av saka. Dei peika på at ikkje alle skadar som kjem av helsehjelp gir rett til erstatning. HR kom einstemmig til at det ikkje var informasjonssvikt.

LB-2010-5844

Borgarting lagmannsrett tok stilling til spørsmålet om informasjon om framtidig risiko for komplikasjon i svangerskapet, sjå LB-2010-5844.

Saka gjaldt ei kvinne som blei lagd inn på sjukehuset mot slutten av svangerskapet med svangerskapsforgifting. Ho fekk innvilga permisjon nokre timar, og mens ho var heime oppstod det morkakeløysing. Barnet blei fødd med store skadar.

Lagmannsretten tok stilling til om kvinna burde blitt informert om risikoen for morkakeløysing, før ho fekk permisjon. Ho hadde ein auka risiko for morkakeløysing på grunn av forhold hos henne. Lagmannsretten viste til at helsepersonell har ei relativt omfattande opplysningsplikt. Dei kom likevel til at det ikkje var informasjonssvikt i saka. Dei uttrykte dette slik:

«Etter synet til lagmannsretten ville det føre for langt å pålegge helsepersonell å gi opplysningar for eksempel om sjeldne komplikasjonar som opptrer hos ca. 1 av 100 fødande, og som den fødande kan gjere lite for å påverke førekomsten av. Opplysningsomfanget må etter synet til lagmannsretten avpassast etter situasjonen og formålet. Det er viktig at ein pasient som skal gå gjennom kirurgi får vite om alvorlege biverknader m.v. sjølv om dei er sjeldne, enten ein har handlingsalternativ eller ikkje. Å gi opplysningar til gravide om at ein har ein noko auka moglegheit for blindtarmbetennelse, blodpropp, biholebetennelse, tarmslyng etc. tener etter synet til lagmannsretten ingen formål og vil snarare kunne skremme og villeie enn rettleie og opplyse pasientane.»

Erstatningssøkar fekk ikkje erstatning.

8. Rettspraksis, ei oversikt

Standardtekstar som behandlar kan bruke, ligg under standardtekstar i P360. Ver merksam på at du må tilpasse standardtekstane til den konkrete saka.

Dommar:

HR-2020-1332-a

HR-2017-687-a

Rt. 1993 s. 1169, Nervesvulst

Rt. 1998. s. 1538, Cauda equina

LB-2017-3770
LB-2015-187501
LB-2014-20614

LF-2014-100930

LB-2012-157867

LB-2012-180631

LA-2010-11107

LB-2010-5844

LB-2009-192317

LB-2009-24949

LB-2007-16311

LG-2001-1590 

9. Om informasjonsplikta til helsepersonellet og pasientars rett til informasjon

Helsepersonell pliktar å gi pasientane informasjon, sjå Helsepersonellova § 10. Føresegn om kravet til pasienten på informasjon finn vi i pasient- og brukarrettslova § 3-2. Behandlinga som blir gitt skal i utgangspunktet vere på bakgrunn av eit informert samtykke, sjå pasient- og brukarrettslova § 4-1. Vi må sjå desse føresegnene i samanheng.

Informert samtykke

Pasienten skal ha informasjon om helsetilstanden sin og om innhaldet i helsehjelpa.

  • Pasienten skal få nok informasjonen til å velje behandling, når det finst alternativ.
  • Pasienten skal få informasjon om risiko for komplikasjonar og biverknader.
  • Pasienten skal få informasjon om korleis sjukdommen vil utvikle seg utan behandling.

Informasjonen skal likevel tilpassast pasienten og situasjonen. Ved akuttinnleggingar og i akutthjelp-situasjonar vil det derfor vere nok å informere om behandlinga, og om alvorlege komplikasjonar og risikoar.

Rt. 1993 s. 1169, Nervesvulst

I pasient- og brukarrettslova § 3-2 står hovudregelen om retten pasienten har til informasjon. Den fører tidlegare rett vidare (sjå t.d. legeloven § 25) slik han blei tolka i rettspraksis, sjå Rt. 1993 s. 1169, Nervesvulst. Ein pasient meinte han hadde rett til erstatning fordi det blei utført eit større operativt inngrep i ein svulst, enn det pasienten hadde samtykt til. Høgsterett kom til at han ikkje hadde rett til erstatning. Når det gjaldt informert samtykke, uttalte HR blant anna at det

«…  er eit grunnleggande krav at det må ligge føre samtykke frå pasienten for legebehandling, så framt det ikkje ligg føre nødtilstand eller andre særlege omstende.»

Når det gjaldt omfanget av informasjonsplikta sa HR

«… Vanskelegare er spørsmålet der det gjeld risiko for skadefølgar som ikkje kan reknast som overveiande sannsynlege, men kor risikoen kan vere meir eller mindre framståande. Spørsmålet om kva informasjon som da skal givast om skaderisikoen stiller legane overfor vanskeleg avvegingar. Dei må ta i betraktning betydninga for pasienten av å få opplysningane. Det kan gjelde risikovurderingar som kan vere svært vanskelege og usikre. Risikomomenta kan vere mange og ulike, av ulik styrke og med ulike konsekvensar. Dette tilseier at det må vere rom for skjønn frå leganes side ut frå dei konkrete omstenda i kvart enkelt tilfelle. Men eit leiande synspunkt må etter mi meining vere at pasienten må få ein informasjon som ikkje utelèt vesentlege risikomoment. Særleg har det betydning at det blir gitt opplysningar om slike risikomoment der det er reelle valmoglegheiter. (s. 1174). …» 

I rettspraksis har informasjonskravet blitt skjerpa fram mot den informasjonsplikta som nå er lovfesta.

Kven har plikt til å gi informasjon?

Det er helsepersonellet som har det faglege ansvaret for helsehjelpa som har ansvaret for at det blir gitt tilstrekkeleg informasjon, sjå Helsepersonellova § 10 og om forsvarlegkravet i § 4.

Den som gir helsehjelp kan gi andre i oppdrag å gi pasienten eller næraste pårørande informasjon. Det helsepersonellet som er i kontakt med pasienten vil alltid ha ei alminneleg plikt til å gi informasjon og svare på spørsmål. Den som gir helsehjelpa har ansvaret for at pasienten faktisk får informasjon og at informasjonen er i tråd med krava i lova. Det er også denne personen som pasienten kan vende seg til for å få fullstendig informasjon. I helseinstitusjonar har arbeidsgivar ansvar for å sikre gode rutinar også på dette området.