Informasjonssvikt

1. Innleiing
2. Sentrale moment
3. Pasientskadelova
4. Provtyngsle
5. Vurderingsmoment
6. Dommar om informasjonssvikt
7. Informasjon om framtidig risiko for sjukdom
8. Praksis
9. Om informasjonsplikt og rett til informasjon

1. Innleiing

I mange av sakene hos oss klagar erstatningssøkjarane på at dei ikkje fekk tilstrekkeleg informasjon før dei fekk behandling. Hadde dei fått slik informasjon, ville dei ikkje late seg behandle. Informasjonssvikt kan vere eit sjølvstendig grunnlag for erstatning. Vi må ta stilling til dette, i tillegg til eventuelle andre forhold erstatningssøkjarane klagar på.

Dette notatet handlar i hovudsak om å vurdere om erstatningssøkjaren fekk ein pasientskade, fordi han eller ho ikkje fekk god nok informasjon før behandlinga. I tillegg handlar notatet kort om plikta til å gi informasjon om framtidig sjukdom, etter ein dom frå Høgsterett i april 2017. Notatet omtalar ikkje situasjonen der helsepersonellet ikkje har gitt pasienten tilstrekkeleg informasjon om korleis han eller ho skulle bere seg åt etter behandlinga.

Om erstatningssøkjar klagar på manglande informasjon i søknad om erstatning, eller i seinare brev, må vi utgreie dette. Vi kan då stille spørsmål til den sakkunnige om den informasjonen som blei gitt var i tråd med god praksis. Saksbehandlar gjer så ei eiga vurdering av om det er informasjonssvikt og om informasjonssvikten mest sannsynleg har ført til ein skade. Om det ikkje er årsakssamanheng mellom den skaden erstatningssøkjar meiner å ha fått og behandlinga, treng vi ikkje ta stilling til spørsmålet om informasjonssvikt i ei sjølvstendig vurdering.

Om spørsmålet om informasjonssvikt fyrst kjem i klaga på vedtaket, tek vi på vanleg måte stilling til om det er grunnlag for å omgjere vedtaket. Om det ikkje er tilfelle, er det tilstrekkeleg å gjere greie for dette i oversendingsbrevet til Helseklage. Vi sender kopi til erstatningssøkjar av dette brevet.

Helsepersonellova § 10 skildrar plikta helsepersonell har til å gi informasjon. Pasient- og brukarrettslova § 3-2 skildrar kravet pasienten har på å få informasjon. Sjå nærare om dette nedanfor i punkt 9.

2. Sentrale moment

• Helsepersonell har plikt til å informere pasienten om risiko for komplikasjonar, sjå helsepersonellova § 10.
• Helsepersonellet skal journalføre informasjonen som er gitt, sjå pasient- og brukarrettslova § 3-5.
• Spørsmål om informasjonssvikt må vi vurdere sjølvstendig.
• Kva informasjon som er gitt, eller burde ha blitt gitt, vurderer vi konkret i den enkelte saka.
• Ved informasjonssvikt må vi vurdere om pasienten, ved tilstrekkeleg informasjon, likevel ville late seg behandle, det vil seie gjere ei hypotetisk årsaksvurdering.
• Pasienten må prove at det er informasjonssvikt, og at det er sannsynleg samanheng mellom informasjonssvikten og skaden, dvs. at han har provtyngsla. Dette er ei konkret vurdering.
• Om informasjonen ikkje er journalført, går tvilen om informasjonen faktisk blei gitt, ut over behandlingsstaden, sjå Rt. 1989 s. 674, Struma.
• Moment i årsaksvurderinga er: grunnlaget for behandlinga, risiko for forverring av grunnlidinga utan behandling, risiko for komplikasjonar, skepsis mot behandling eller sterkt ynskje om behandling.
• Når det ikkje er samanheng mellom behandlinga og skaden, er det unødvendig å vurdere informasjonssvikt.

3. Pasientskadelova

Spørsmål om informasjonssvikt må vi behandle som eit sjølvstendig tema, på lik linje med andre påstandar i saka.

I dei mellombelse reglane blei sjølve omgrepet informasjonssvikt brukt. Lova er ei vidareføring av reglane, sjølv om omgrepet i seg sjølv ikkje er brukt. Heimelen har vi i pasientskadelova § 2 a «... har krav på erstatning når skaden skyldes a) svikt ved ytelse av helsehjelp selv om ingen kan lastes...»

Som hovudregel skal ein pasient gi eit informert samtykke til behandling i helsetenesta. Pasienten er då avhengig av å få tilstrekkeleg informasjon frå helsepersonell.
Reglane om informert samtykke finn vi i pasient- og brukarrettslova kapittel 4, sjå nærare om dette under pkt. 9. Manglar tilstrekkeleg informasjon, er det ein «svikt ved helsetjenesten».

Sjølv om det er informasjonssvikt, må vi som vanleg vurdere om det er svikten som har ført til skaden (årsakslæra). Om pasienten hadde fått eit val, eller hadde fått korrekt informasjon, kunne han eller ho sagt nei til behandlinga. Då er spørsmålet om behandlinga hadde blitt gjennomført, eller om ho hadde blitt gjennomført på ein annan måte. Om behandlinga ikkje hadde blitt gjennomført, hadde pasienten unngått skaden.

Ein vanleg påstand frå pasientane er at dei ikkje ville late seg behandle om dei hadde fått informasjon om risiko for den skaden som oppstod. Vi må då ta stilling til to spørsmål:

1. Er det informasjonssvikt, det vil seie burde pasienten fått meir informasjon? Om vi meiner at det ikkje er informasjonssvikt, kan vi gi avslag utan å vurdere om det er årsakssamanheng.
2. Har den manglande informasjonen ført til skaden? Det vil seie, ville pasienten ikkje late seg behandle med tilstrekkeleg informasjon?

Vi må vurdere den konkrete situasjonen til pasienten, før behandlinga blei gitt.

4. Provtyngsle

I utgangspunktet er det erstatningssøkjar som har provtyngsla. Det vil seie at erstatningssøkjar må prove at det er informasjonssvikt, og at det er ein sannsynleg samanheng mellom informasjonssvikten og skaden.

Det er likevel behandlingsstaden som har plikt til å journalføre at det er gitt informasjon og kva informasjon som er gitt. Står det lite eller ingenting i journalen om kva informasjon som blei gitt, vil tvilen om dette gå ut over behandlingsstaden, sjå Rt. 1989 s. 674, Struma. Vi vil då raskt falle ned på at det er informasjonssvikt.

Deretter må vi vurdere eit hypotetisk spørsmål (hypotetisk årsaksvurdering): ville pasienten likevel late seg behandle med tilstrekkeleg informasjon? Her òg er det erstatningssøkjar som må sannsynleggjere at det er ein årsakssamanheng mellom informasjonssvikten og skaden.

5. Vurderingsmoment

Vi vurderer ei rekkje moment når vi skal ta stilling til om informasjonssvikt har ført til ein skade.

5.1 Grunnlaget for behandlinga
Dess meir solid grunnlaget for behandlinga er, dess meir skal til for at vi meiner at pasienten mest sannsynleg ikkje ville late seg behandle.

Eksempel kan vere:

• Fekk pasienten livreddande behandling, til dømes for kreft, hjarteinfarkt eller hjernebløding?
• Fekk pasienten kosmetisk behandling, stiller vi strenge krav til den informasjonen som er gitt. Her skal det mindre til før vi gir rett til erstatning for informasjonssvikt.

Problemstillinga er ikkje alltid like opplagd, og då må vi vurdere andre moment i tillegg.

5.2 Risiko for forverring av grunnlidinga ved å ikkje få behandling
Det er ofte ein risiko for at grunnlidinga til pasienten blir verre utan behandling. Vi må vurdere dette opp mot risikoen for komplikasjonar ved behandlinga. Desse to spørsmåla må vi vurdere opp mot kvarandre:

1. Kor stor er risikoen for at sjukdomen blir forverra utan behandling?
2. Kor stor er risikoen for komplikasjonar ved behandling?

Vi må alltid gjere ei konkret vurdering i saka.

5.3 Komplikasjonsrisiko
Dess større risikoen for komplikasjon er, dess strengare krav blir det stilt til informasjon om den aktuelle risikoen. Vi må her som elles gjere ei konkret vurdering, sjå Rt 1993 s. 1169, sjå under pkt. 9.

5.4 Skepsis til behandlinga
Det hender at det går fram av journalen at pasienten har uttrykt sterk skepsis mot den aktuelle behandlinga, men at legen har «overtalt» vedkomande til å late seg behandle. Om det ikkje står noko i journalen om at pasienten er informert om risikoar, skal det mindre til for å gi rett til erstatning for informasjonssvikt. Dette gjeld sjølv om den aktuelle komplikasjonen er kjend i det medisinske miljøet.

5.5 Sterkt ynskje om behandling
Nokre gonger går det tydeleg fram av journalen at pasienten sjølv har pressa veldig på for å bli operert. Her skal det meir til for å gi rett til erstatning på grunnlag av informasjonssvikt.

6. Dommar om informasjonssvikt

Rt. 1998 s. 1538, Cauda equina
Spørsmål om rett til erstatning som følgje av informasjonssvikt, er behandla i ei rekkje dommar, sjå nedanfor under pkt. 7. I Rt. 1998 s. 1538, Cauda equina, tok Høgsterett (HR) stilling til spørsmål om skade som følgje av informasjonssvikt i samband med ein ryggoperasjon. I dommen gjekk HR fyrst gjennom dei juridiske krava til informasjonen pasienten må få, for å kunne gi eit informert samtykke. Deretter vurderte HR konkret den informasjonen som hadde blitt gitt. Alle dommarane kom til at det låg føre informasjonssvikt.

Deretter vurderte HR om pasienten med tilstrekkeleg informasjon uansett ville late seg operere (hypotetisk årsaksvurdering). Når det gjaldt vurderinga av årsakssamanhengen, uttalte HR i dommen at ein ikkje må stille for strenge krav til å sannsynleggjere at pasienten, med tilstrekkeleg informasjon, ville valt å ikkje la seg behandle. Det er ikkje tilstrekkeleg å vise til kva pasientar flest ville valt å gjere. Det må gjerast ei konkret vurdering i kvart enkelt tilfelle.
Dommarane delte seg når det gjaldt vurderinga av kva informasjonssvikten hadde å seie. Tre dommarar meinte pasienten med tilstrekkeleg informasjon ville late seg operere, medan to dommarar meinte han ikkje ville late seg operere.

Cauda equina-dommen blei avsagd etter reglane i legelova som gjaldt den gongen, og dei mellombelse reglane. I 2001 tok nye helselover til å gjelde, og pasientskadelova tok til å gjelde i 2003. Dei nye lovene har ikkje fått noko å seie for korleis vi vurderer desse spørsmåla. Praksisen er òg ført vidare i vurderingar frå Pasientskadenemnda, og hjå domstolane.

LB-2007-16311
Ein annan dom av interesse er dom av 31.1.2008 frå Borgarting lagmannsrett (LB-2007-16311). Hovudspørsmålet i saka gjaldt om det var informasjonssvikt og om pasienten med meir informasjon likevel ville late seg operere. Denne dommen er den fyrste lagmannsrettsdommen som gjaldt hypotetisk årsaksvurdering etter pasientskadelova. Lagmannsretten vurderte dette på same måte som Høgsterett i Rt. 1998 s. 1538.

Saka gjaldt ei kvinne som fekk hofteprotese. Dette førte til skade på isjiasnerven. Retten vurderte at det var informasjonssvikt, men at pasienten uansett ville late seg operere, sjølv om ho hadde fått tilstrekkeleg informasjon.

I tillegg vurderte retten pasientskadelova § 2, tredje ledd, der det står at det skal leggjast vekt på den informasjonen som er gitt. Dette er likevel ikkje heimelen for å vurdere spørsmålet om informasjonssvikt.

Spørsmål om tilstrekkeleg informasjon kan vere eit element vi må vurdere under unntaksregelen. Ver merksam på at det skal svært lite til, før vi må vurdere dette som eit sjølvstendig tema.

7. Informasjon om framtidig risiko for sjukdom

HR-2017-687-A
I ei sak som blei behandla i Høgsterett i mars 2017, tok HR stilling til kor langt informasjonsplikta for helsepersonell strekkjer seg, når det gjeld framtidig risiko for sjukdom, sjå HR-2017-687-A.

Saka gjaldt ein pasient som i mars 2011 oppsøkte fastlegen, då han hadde høgt blodtrykk og var stressa. Han kjende trykk i brystet og hadde muskelsmerter. Det var ikkje kjend hjarte- eller karsjukdom i familien, men ei syster hadde nyleg fått sett inn røyr i kransarteriar. Han fekk behandling for høgt blodtrykk og blei tilvist til hjartespesialist.

I april 2011 var han til undersøking hos hjartespesialist. Han fekk der vite at han ikkje hadde hjarte- og karsjukdom, men smerter frå muskulaturen i brystveggen (myalgi). Han fekk informasjon om å passe på diett og kolesterolnivå og å slutte å røyke. Han hadde noko forhøgd risiko for framtidig hjartesjukdom, men denne risikoen fekk han ikkje spesifikk informasjon om.

Omlag tre månader seinare fekk pasienten hjarteinfarkt. Han oppsøkte fastlegen dagen etter, og han blei straks lagd inn på sjukehus, der han blei operert.

Då saka blei behandla i NPE og i Pasientskadenemnda, hevda erstatningssøkjar at det var svikt i undersøkingane og behandlinga. Då saka stod for tingretten kom han med ein ny påstand, nemleg at han burde fått informasjon om at han hadde auka risiko for framtidig hjartesjukdom. Han burde fått informasjon om kva han skulle gjere om han fekk hjarteinfarkt. Han ville då oppsøkt lege raskare, og skaden på hjartet ville blitt mindre.

HR drøfta fyrst kor langt ansvaret strekkjer seg etter pasientskadelova. Dei viste til at vurderinga av kva som er svikt er ei objektivisert norm. Utgangspunktet skal vere vanleg god praksis innan vedkomande yrkesgruppe.

Deretter viste HR til at òg informasjonssvikt kan gi rett til erstatning. HR viste til førearbeida til pasientskadelova. Dei presiserte at manglande informasjon om risikoen for å få ein sjukdom pasienten ikkje lir av, men har ein auka risiko for å få, ikkje blei omtala i førearbeida. HR såg likevel ikkje bort frå at dette kan gi rett til erstatning.

HR gjekk så gjennom informasjonsplikta til helsepersonell. Dei sa at ein må skilje mellom informasjon om sjukdomstilstandar som ein pasient har, og informasjon om risiko for framtidig sjukdom.

Til slutt gjorde HR ei konkret vurdering av saka. Dei peika på at ikkje einkvar skade som skuldast helsehjelp gir rett til erstatning. HR kom einstemmig til at det ikkje var informasjonssvikt.

LB-2010-5844
Borgarting lagmannsrett tok stilling til spørsmålet om informasjon om framtidig risiko for komplikasjon i svangerskapet, sjå LB-2010-5844.

Saka gjaldt ei kvinne som blei lagd inn på sjukehuset mot slutten av svangerskapet med svangerskapsforgifting. Ho fekk innvilga permisjon nokre timar, og medan ho var heime oppstod det morkakeløysing. Barnet blei fødd med store skadar.

Lagmannsretten tok stilling til om kvinna burde blitt informert om risikoen for morkakeløysing, før ho fekk permisjon. Ho hadde ein auka risiko for morkakeløysing på grunn av forhold hjå henne. Lagmannsretten viste til at helsepersonell har ei relativt omfattande opplysingsplikt. Dei kom likevel til at det ikkje var informasjonssvikt i saka. Dei uttrykte dette slik:

«Etter  lagmannsrettens syn ville det føre for langt å pålegge helsepersonell å gi opplysninger for eksempel om sjeldne komplikasjoner som opptrer hos ca. 1 av 100 fødende, og som den fødende kan gjøre lite for å påvirke forekomsten av. Opplysningsomfanget må etter lagmannsrettens syn avpasses etter situasjonen og formålet. Det er viktig at en pasient som skal gjennomgå kirurgi får vite om alvorlige bivirkninger m.v. selv om de er sjeldne, uansett om man har handlingsalternativer eller ikke. Å gi opplysninger til gravide om at man har en noe forøket mulighet for blindtarmbetennelse, blodpropp, bihulebetennelse, tarmslyng etc. tjener etter lagmannsrettens syn intet formål og vil snarere kunne skremme og villede enn veilede og opplyse pasientene.»

Erstatningssøkjar fekk ikkje erstatning.

8. Praksis

Standardtekstar som saksbehandlar kan bruke, ligg under standardtekstar i P360. Ver merksam på at du må tilpasse standardtekstane til den konkrete saka.

Dommar:
Rt. 1993 s. 1169, Nervesvulst
Rt. 1998. s. 1538, Cauda equina
HR-2017-687-A

LB-2017-3770
LB-2015-187501
LB-2014-20614
LF-2014-100930
LB-2012-157867
LB-2012-180631
LA-2010-11107
LB-2010-5844
LB-2009-192317
LB-2009-24949
LB-2007-16311
LG-2001-1590

9. Om informasjonsplikt og rett til informasjon

Helsepersonell har plikt til å gi informasjon, sjå helsepersonellova § 10. Regelen om kravet pasienten har på informasjon finn vi i pasient- og brukarrettslova § 3-2. Behandlinga som blir gitt skal i utgangspunktet vere på bakgrunn av eit informert samtykke, sjå pasient- og brukarrettslova § 4-1. Vi må sjå desse reglane i samanheng.

Informert samtykke
Pasienten skal ha informasjon om helsetilstanden sin og om innhaldet i helsehjelpa.

• Pasienten skal få nok informasjon til å velje behandling, når det finst alternativ.
• Pasienten skal få informasjon om risiko for komplikasjonar og biverknader.
• Pasienten skal få informasjon om korleis sjukdomen vil utvikle seg utan behandling.

Informasjonskravet må likevel avpassast etter situasjonen. Ved akuttinnleggingar og i fyrstehjelp-situasjonar er det difor nok å informere om behandlinga og om alvorlege komplikasjonar og risikoar.

Rt. 1993 s. 1169, Nervesvulst
I pasient- og brukarrettslova § 3-2 står hovudregelen om retten pasienten har til informasjon. Han fører vidare tidlegare rett (sjå t.d. legelova § 25) slik han blei tolka i rettspraksis, sjå Rt. 1993 s. 1169, Nervesvulst. Ein pasient meinte han hadde rett til erstatning fordi det blei utført eit større operativt inngrep i ein svulst, enn det pasienten hadde samtykt til. Høgsterett kom til at han ikkje hadde rett til erstatning. Når det gjaldt informert samtykke, uttalte HR mellom anna at det

«... er et grunnleggende krav at det må foreligge samtykke fra pasienten for legebehandling, så fremt det ikke foreligger nødstilstand eller andre særlige omstendigheter.»

Når det gjaldt omfanget av informasjonsplikta sa HR:

«... Vanskeligere er spørsmålet hvor det gjelder risiko for skadefølger som ikke kan anses som overveiende sannsynlige, men hvor risikoen kan være mer eller mindre fremtredende. Spørsmålet om hvilken informasjon som da skal gis om skaderisikoen stiller legene overfor vanskelig avveininger. De må ta i betraktning betydningen for pasienten av å få opplysningene. Det kan gjelde risikovurderinger som kan være meget vanskelige og usikre. Risikomomentene kan være mange og ulike, av forskjellig styrke og med forskjellige konsekvenser. Dette tilsier at det må være rom for skjønn fra legenes side ut fra de konkrete omstendigheter i det enkelte tilfelle. Men et ledende synspunkt må etter min mening være at pasienten må få en informasjon som ikke utelater vesentlige risikomomenter. Særlig har det betydning at det blir gitt opplysninger om slike risikomomenter hvor det er reelle valgmuligheter. (s. 1174). ...»

I rettspraksis er informasjonskravet blitt skjerpa fram mot den informasjonsplikta som no er lovfesta.

Kven har plikt til å gi informasjon?

Det helsepersonellet som har det faglege ansvaret for helsehjelpa, har òg plikta til å gi informasjon, sjå helsepersonellova § 10 og om forsvarlegkravet i § 4.

Den som gir helsehjelp kan gi andre i oppdrag å gi pasienten eller næraste pårørande informasjon. Det helsepersonellet som er i kontakt med pasienten vil alltid ha ei alminneleg plikt til å gi informasjon og svare på spørsmål. Den som gir helsehjelp har likevel ansvaret for at pasienten faktisk får informasjon og at informasjonen er i tråd med krava i lova. Det er òg denne personen pasienten kan vende seg til, for å få fullstendig informasjon. I helseinstitusjonar har arbeidsgivar ansvar for å sikre gode informasjonsrutinar.